Тэатралізаваная дзейнаць як сродак развіцця маўленчых здольнасцей дашкольнікаў
Чалавек усё жыццё даводзіць да дасканаласці асабістую мову, авалодваючы багаццямі мовы, і любая ўзроставая мяжа ўносіць штосьці новае ў яго маўленчае станаўленне. Дзякуючы роднай мове дзіця ўваходзіць у наш свет, атрымлівае шырокія магчымасці зносін з іншымі людзьмі. Мова дапамагае зразумець адзін аднаго, фарміруе погляды і перакананні, а таксама аказвае вялікую паслугу ў спазнанні свету, у якім мы жывём.
Развіццё мовы з'яўляецца цэнтральнай задачай маўленчага выхавання дзяцей. Гэта абумоўлена, першым чынам. яе сацыяльнай значнасцю і роляй у фарміраванні асобы. Менавіта ў мове рэалізуецца асноўная, камунікатыўная, функцыя мовы і гаворкі. Складная гаворка — вышэйшая форма мовы разумовай дзейнасці, якая вызначае ўзровень маўленчага і разумовага развіцця дзіцяці. Адэкватнае ўспрыманне і прайграванне тэкставых навучальных матэрыялаў, уменне даваць разгорнутыя адказы на пытанні, самастойна выкладаць свае меркаванні – усе гэтыя і іншыя навучальныя дзеянні патрабуюць дастатковага ўзроўня развіцця звязнай (маналагічнай і дыялагічнай) мовы. Гэта тлумачыцца тым, што,уласна, мова лічыцца прыёмам фарміравання і фармуляванні ідэі, сродкам зносін і ўздзеянні на акружаючых.
Паводле вучэбнай праграмы дашкольнай адукацыі маўленчае развіццё з'яўляецца адным са скразных механізмаў развіцця дзіцяці. Паўнавартаснае авалоданне мовай у сярэднім дашкольным узросце з'яўляецца неабходнай умовай рашэння задач разумовага, эстэтычнага і маральнага выхавання дзяцей. Чым раней будзе пачата навучанне валоданню мовай, тым вальней дзіця будзе мець зносіны ў далейшым.
Развіццё мовы ажыццяўляецца ў розных відах дзейнасці дзяцей: азнаямленню з мастацкай літаратурай, з'явамі навакольнай рэчаіснасці, а таксама ў гульнявой і мастацкай дзейнасці, у паўсядзённым жыцці.
Дзейсным сродкам для развіцця мовы дзяцей з'яўляецца творчая тэатралізаваная дзейнасць. Тэатралізаваная дзейнасць – адзін з самых эфектыўных спосабаў уздзеяння на дзяцей, у якім найболей ярка і досыць выяўляецца прынцып навучання: вучыць гуляючы. Тэатралізаваныя гульні карыстаюцца ў дзяцей нязменнай любоўю. Кнігі, казкі, спектаклі з'яўляюцца для дзіцяці невычэрпнай крыніцай развіцця пачуццяў і фантазіі, а ў сваю чаргу развіццё пачуццяў і фантазіі далучае яго да духоўнага багацця, назапашанаму чалавецтвам. Тэатралізаваная дзейнасць развівае маўленчую сферу дашкольнікаў, дапамагае развіццю камунікатыўных здольнасцяў, засваенню новых патрабаванняў і кіраўніцтву карэкцыі рыс дзяцей.
Задачамі працы па тэатралізаванай дзейнасці з'яўляюцца:
— фарміраваць уменне дзяцей выкладаць свае думкі складна, паслядоўна;
— фарміраваць граматычны, лексічны лад мовы;
— развіваць навыкі актыўнай, гутарковай, вобразнай мовы;
— працягваць развіваць дыялагічную, маналагічную мову;
— працягваць удасканальваць мастацка – маўленчыя выканальніцкія навыкі дзяцей у розных відах тэатралізаванай дзейнасці;
— працягваць развіваць выразную, інтанацыйную старану мовы;
Для рашэння пастаўленых задач у групе неабходна ствараць прадметна—прасторавае асяроддзе, што забяспечвае сумесную тэатралізаваную дзейнасць дзяцей і педагога, а таксама самастойная творчасць кожнага дзіцяці.
Тэатралізаваная дзейнасць адна з самых эфектыўных спосабаў уздзеяння на дзяцей, у якім найболей досыць і ярка выяўляецца прынцып навучання: вучыць гуляючы. Тэатральныя гульні з'яўляюцца найважным фактарам, стымулюючым развіццё ў дзяцей складнай мовы. У тэатральнай гульні кожнае дзіця магло б выявіць свае эмоцыі, пачуцці, жаданні і погляды прычым не толькі на едзіне з сабой, але і публічна не саромеючыся прысутнасці слухачоў. Стымулюе актыўную мову за кошт пашырэння слоўнікавага запасу, удасканальвае артыкуляцыйны апарат. Дзіця засвойвае багацце роднай мовы, яго выразныя сродкі. Выкарыстоўваючы выразныя сродкі і інтанацыі, якія адпавядаюць характару герояў і іх учынкаў, імкнецца казаць выразна, каб яго ўсе зразумелі. У тэатралізаванай гульні фарміруецца дыялагічная, эмацыйна насычаная мова. Дзеці лепш засвойваюць утрыманне твора, логіку і паслядоўнасць падзей, іх развіццё і прычынную абумоўленасць. Тэатралізаваныя гульні спрыяюць засваенню элементаў маўленчых зносін(міміка, жэст, пастава, інтанацыя, мадуляцыя голасу). Заняткі ў дзіцячым тэатры ўзбагачаюць дзяцей новымі ўражаннямі, ведамі. развіваюць цікавасць да мастацкай літаратуры, актывізуюць слоўнік, гутарковую мову, спрыяюць маральна-эстэтычнаму выхаванню, дазваляе вырашаць шматлікія актуальныя праблемы педагогікі і псіхалогіі, злучаныя з мастацкім і маральным выхаваннем, развіццём камунікатыўных якасцяў асобы, развіццём уяўлення, фантазіі, ініцыятыўнасці. Мэтай працы па тэатралізаванай дзейнасці з'яўляецца: авалоданне дзецьмі паўнавартаснай мовай, без чаго немагчыма паспяховае навучанне ў школе, а гэта адна з найважных задач, якія стаяць перад дзіцем дашкольнага ўзросту. Чым больш развіта ў дзіцяці мова, тым шырэй яго магчымасці спазнання. Тэатралізаваныя гульні даюць магчымасць перайсці ад бязмоўных эцюдаў да эцюдаў са словамі, дыялогу, маналогу, імправізаваць з элементамі пераапранання на зададзеную тэму, што бударажыць фантазію, развівае ўяўленне, дзеці вучацца выяўляць сябе ў руху, свабодна трымацца не саромеючыся. Для дзяцей дашкольнага ўзросту важныя ўсе кампаненты тэатра і музыкі, і гарнітуры, і дэкарацыі, а галоўнае слова. Частыя рэпетыцыі даюць дзецям магчымасць мець зносіны, зразумець пачуццё партнёрства, узаемадапамогі, здымае скаванасць, паскарае працэс авалодання навыкамі публічных выступаў.
Тэатралізаваныя гульні выступаюць эфектыўным сродкам сацыяльна – эмацыйнага, маўленчага і мастацка – эстэтычнага развіцця дашкольніка, усебакова ўзбагачаюць яго досвед, актывізуе цікавасць да мастацтва, спрыяюць расчыненню і развіццю творчых здольнасцяў. Выкарыстанне тэатральных прыёмаў на занятках па развіццю мовы разглядаецца як метад рознабаковага развіцця дашкольніка. Эфектыўнасць гэтага метаду падкрэсліваецца шляхам супастаўлення ўзроставых псіхалагічных асаблівасцяў успрымання мовы і маўленчай творчасці дзяцей. Галоўны прынцып арганізацыі працы па дадзеным кірунку-інтэгрыраванасць у адпаведнасці з якім тэатралізаваная дзейнасць уключаецца ў цэласны педагагічны працэс.
Такім чынам, тэатралізаваная дзейнасць адзін з самых эфектыўных спосабаў уздзеяння на дзіця, у якім найболей ярка выяўляецца прынцып навучання: актывізацыі і ўдасканаленні слоўнікавага запасу, граматычнага ладу мовы, гукавымаўленню, навыкаў складнай мовы, тэмпу, выразнасці мовы. А ўдзел дзяцей у тэатралізаваных гульнях дастаўляе ім радасць, выклікае актыўную цікавасць, захапляе, стварае псіхалагічны камфорт прыбыцця дзяцей у дашкольнай установе.
Падборка дыдактычных гульняў для дашкольнікаў па матэрыялах беларускіх народных казак
«Дапамажы гаспадыні»
Мэта: развіццё маторыкі дробных мышцаў, увагі, зрокавага і тактыльнага ўспрымання. Змест: Выхавальнік раздае дзецям скрыначкі з бобам і гарохам і тлумачыць, што боб і гарох рассыпаліся і змяшаліся. Трэба разабраць боб і гарох асобна. Дзеці разбіраюць боб і гарох у розныя скрыначкі.
«Завяжы вузельчык»
Мэта: развіццё маторыкі дробных мышцаў. Змест: Выхавальнік прапануе дзецям завязаць вузельчыкі на вяровачцы.
«Марозныя ўзоры» Мэта: развіццё маторыкі дробных мышцаў, уяўлення, уважлівасці, самастойнасці, творчых здольнасцей. Змест: Дзецям прапаноўваюць намаляваць да хаткі быка і яго сяброў акно з марознымі ўзорамі.
«Абвядзі шаблоны і заштрыхуй»
Мэта: развіццё маторыкі дробных мышцаў, падрыхтоўка кісці рукі да пісьма, развіццё мовы, навыка размяшчаць малюнкі на аркушы паперы, выхаванне засцяроджанасці. Змест: Дзецям даюць аркушы паперы і шаблоны жывёл – персанажаў казкі. Дзеці павінны правільна размясціць шаблоны на аркушы паперы, абвесці іх і заштрыхаваць па заданню выхавальніка. Затым дзеці расказваюць урывак з казкі пра тую жывёлу, выяву якой заштрыхавалі.
«Параўнай»
Мэта: выхаванне ўвагі, развіццё ўмення параўноўваць прадметы па даўжыні, шырыні, развіццё мовы, успрымання. Змест: Выхавальнік прапаноўвае дзецям параўнаць палоскі-«дарожкі», па якіх «ехала» муха-пяюха. Палоскі паперы даюцца рознай даўжыні і шырыні. Па заданню выхавальніка дзеці знаходзяць самую кароткую палоску, самую доўгую, сярэднюю. Выкладваючы палоскі-«дарожкі» па даўжыні, дзеці гавораць: «Гэта дарожка самая кароткая, гэтая – даўжэйшая, а гэтая – самая доўгая». Гэтак жа дзеці параўноўваюць палоскі-«дарожкі» па шырыні. Затым знаходзяць і называюць доўгія, кароткія, шырокія і вузкія прадметы, якія загадзя прынесены выхавальнікам у групавы пакой.
«Высокі – нізкі»
Мэта: выхаванне ўвагі, паляпшэнне ўспрымання, фарміраванне навыка параўноўваць прадметы па вышыні, развіццё мовы, маторыкі дробных мышцаў рукі.
Змест: Дзецям прапануюць пабудаваць з лічыльных палачак ці палосак паперы хаткі: для зайчыка – нізкую, для лісіцы – высокую. Затым дзеці расказваюць, якія хаткі пабудавалі для зайчыка і лісіцы, параўноўваюць іх. Па заданню выхавальніка дзеці называюць вядомыя ім нізкія і высокія прадметы.
«Можна есці ці не?»
Мэта: Замацаванне ўяўленняў аб прадуктах харчавання, развіццё слыхавой увагі, кемлівасці, лагічнага мыслення, выпрацоўка хуткай рэакцыі на слова. Змест: Пры рабоце з казкай «Каток – залаты лабок» прапанаваць дзецям гульню на адрозненне прадуктаў харчавання ад іншых прадметаў. Для гэтага выкарыстоўваюць як прадукты харчавання, так і карткі з іх відарысамі. Дзеці павінны разгледзець усе прадукты або іх выявы, назваць іх. Затым выхавальнік паказвае і называе прадмет, дзеці на прадукт харчавання пляскаюць у далоні, на другія прадметы – топаюць нагамі.
«Хто знойдзе, няхай возьме»
Мэта: замацаванне ўяўленняў пра матэрыял, з якога зроблены прадмет, актывізацыя слоўніка, развіццё звязнай мовы, выхаванне ўважлівасці, кемлівасці. Змест: Пры рабоце з казкай «Піліпка-сынок» дзецям прапануюць адшукаць у пакоі для гульні прадметы, зробленыя з дрэва, пластмасы, гумы і іншага матэрыялу. Дзеці шукаюць прадмет, называюць яго, прыдумваюць і расказваюць пра яго невялічкае апавяданне, паведамляюць, з якога матэрыялу ён зроблены.
«Што ёсць у коціка?»
Мэта: развіццё зрокавага ўспрымання, звязнай мовы, замацаванне ўяўленняў аб частках цела жывёл, выхаванне настойлівасці ў вырашэнні задачы, засцяроджанасці. Змест: Дзецям прапаноўваецца цацка-коцік ці картка з відарысам коціка. Дзеці разглядваюць цацку-коціка, а затым называюць, якія часкі цела ў коціка ёсць. Такую ж гульню можна праводзіць, выкарыстоўваючы вобразы іншых жывёл – персанажаў казак.
«Раскладзі па велічыні»
Мэта: актывізацыя слоўніка і развіццё звязнай мовы, выпрацоўка ўмення параўноўваць прадметы па велічыні на вока або шляхам накладвання, выхаванне ўвагі, паляпшэнне ўспрымання велічыні прадмета. Змест: Дзеці разглядаюць плоскасныя фігуркі герояў казкі «Муха-пяюха», параўноўваюць іх і раскладваюць па велічыні ўрад: хто за каго большы. Напрыклад: воўк, заяц, вавёрка, жабка, мышка, муха. Затым дзеці расказваюць, чаму яны так размясцілі герояў казкі. Гэту гульню можна праводзіць на матэрыяле іншых казак.
«Складзі карцінку»
Мэта: развіццё прасторавай арыенціроўкі, мовы, умння бачыць цэласнасць вобраза, выхаванне ўвагі.
Змест: Пры рабоце над казкай «Сынок з кулачок» прапанаваць дзецям скласці з чатырох частак разразныя карцінкі поля, луга, лесу. Дзеці складаюць карцінкі, паведамляюць, што ў іх атрымалася, расказваюць пра раслінны і жывёльны свет таго асяроддзя, якое атрымалася на карцінцы.
«Хто першы назаве?»
Мэта: актывізацыя слоўніка, развіццё зрокавай і слыхавой увагі, звязнай мовы. Змест: На фланелеграфе ў радок размяшчаюцца відарысы герояў казак. Выхавальнік дамаўляецца з дзецьмі, адкуль яны будуць пачынаць лічыць відарысы (злева направа). Затым некалькі разоў пляскае ў далоні. Дзеці лічаць колькасць хлапкоў, знаходзяць відарыс, які стаіць на ўказаным месцы, і называюць яго, расказваюць аб ім невялічкі ўрывак з казкі. Выйграе тое дзіця, якое першым назвала відарыс.
«Каго не стала?»
Мэта: выхаванне ўвагі, кемлівасці, развіццё памяці, актывізацыя слоўніка. Змест: На фланелеграфе выхавальнік размяшчае выявы герояў казкі. Дзеці называюць іх і запамінаюць. Па сігналу выхавальніка дзеці заплюшчваюць вочы, а выхавальнік убірае з фланелеграфа якую-небудзь карцінку. Дзеці расплюшчваюць вочы і адгадваюць, каго не стала з казачных герояў. Гульню можна паўтарыць некалькі разоў, хаваючы кожны раз іншых герояў казкі.
«Што змянілася?»
Мэта: выхаванне ўвагі, кемлівасці, развіццё памяці, мовы, актывізацыя слоўніка. Змест: На фланелеграфе выхавальнік размяшчае выявы герояў казкі. Дзеці называюць іх і запамінаюць парадак із размяшчэння. Па сігналу выхавальніка: «Ноч» – дзеці заплюшчваюць вочы, «спяць». За гэты час выхавальнік мяняе парадак размяшчэння відарысаў. Па сігналу: «Дзень» – дзеці расплюшчваюць вочы, уважліва глядзяць на фланелеграф і тлумачаць, якія там адбыліся змены.
«Назаві адным словам»
Мэта: замацаванне ў мове дзяцей слоў, што абазначаюць агульныя паняцці, актывізацыя слоўніка, развіццё лагічнага мыслення, кемлівасці. Змест: Выхавальнік выкладае карткі з выявамі прадметаў. Дзеці разглядваюць іх, называюць намаляваныя прадметы. Затым выхавальнік просіць назваць гэтыя прадметы адным словам. У залежнасці ад зместу казкі гэта могуць быць наступныя заданні: - воўк, ліса, заяц … – дзікія жывёлы; - сабака, кот, каза … – свойскія жавёлы; - верабей, сарока, галка … – птушкі; - курыца, певень, гусь … – свойскія птушкі; - дуб, клён, бяроза … – дрэвы і г.д. У старэйшай групе карткі могуць не выкарыстоўвацца. Замест іх выхавальнік проста называе прадметы.
«Хто жыве ў казцы?»
Мэта: развіццё ўвагі, памяці, звязнай мовы, хуткасці мыслення, актывізацыя слоўніка. Змест: Для гэтай гульні спатрэбяцца карткі з відарысамі розных прадметаў, у тым ліку і персанажаў казкі. Выхавальнік дае дзецям разгледзець карцінкі, а затым просіць назваць персанажаў той казкі, якую слухалі на занятку, і расказаць невялічкі ўрывак з гэтай казкі пра таго героя, якога назвалі.
«Хто дзе жыве?»
Мэта: замацаванне ўяўленняў пра дзікіх і свойскіх жывёл, развіццё лагічнага мыслення, памяці, ўвагі. Змест: На фланелеграфе выхавальнік размяшчае карцінкі з відарысамі хаты і лесу. Дзецям раздаюцца відарысы дзікіх і свойскіх жывёл. Дзеці па чарзе падыходзяць да фланелеграфа і размяшчаюць відарысы: дзікіх жывёл – каля лесу, свойскіх – каля хаты, тлумачачы пры гэтым, чаму яны так зрабілі.
«Назаві насякомых»
Мэта: замацаванне ўяўленняў пра насякомых, развіццё памяці. Змест: Пры рабоце над казкай «Пчала і муха» выхавальнік паказвае дзецям відарысы насякомых і іншых жывых істот. Затым прапаноўвае назваць насякомых і пазнаць іх па картках.
«Не памыліся»
Мэта: актывізацыя слоўніка, лагічнага мыслення, увагі, кемлівасці, замацаванне ўяўленняў пра дзікіх і свойскіх жывёл. Змест: Дзеці стаяць у крузе, перакідваючы мяч. Той, хто кідае мяч, называе дзікую ці свойскую жывёліну. Той, хто мяч злавіў, павінен сказаць, дзе яна жыве: у лесе ці побач з чалавекам.
«Палічы»
Мэта: вучыць дзяцей правільна дапасоўваць назоўнікі да лічэбнікаў, практыкаваць у лічэнні да 10, у суаднясенні лічбы і колькасці прадметаў, развіваць лагічнае мысленне дашкольнікаў. Змест: Для гэтай гульні патрэбны карткі з лічбамі ад 1 да 10 і наборы розных прадметаў па 10 штук, напрыклад: 10 зайчыкаў, 10 коцікаў, 10 каласкоў, у залежнасці ад зместу казкі. Выхавальнік прапануе дзецям палічыць прадметы, правільна суадносячы назоўнікі і лічэбнікі, называць лічбы на картцы і адлічваць такую ж колькасць прадметаў.
«У якой печы які хлеб пяклі?»
Мэта: замацаванне ўяўленняў пра геаметрычныя фігуры, развіццё ўмення суадносіць прадметы па велічыні, развіццё назіральнасці, ўвагі, лагічнага мыслення. Змест: Дзецям раздаюць «печы» – квадраты рознай велічыні і «хлеб» – кругі, таксама рознай велічыні. Выхавальнік тлумачыць, што вялікі «бохан» пяклі ў
вялікай «печы», маленькі «бохан» – у маленькай «печы». Затым просіць дзяцей правільна падабраць «боханы хлеба» да «печаў», у якіх пяклі «хлеб», растлумачыць свій выбар.
«Скажы наадварот»
Мэта: абагачэнне мовы словамі-антонімамі, развіццё звязнай мовы, кемлівасці, мыслення, выхаванне ўвагі. Змест: Выхавальнік вымаўляе слова і кідае каму-небудзь з дзяцей мяч. Дзіця, злавіўшы мяч, павінна ў адказ назваць слова, процілеглае па значэнню. Напрыклад: высокі – нізкі, уперад – назад, дзень – ноч, цёплы – халодны і г.д.
«Паштальён прыносіць пісьмы»
Мэта: развіццё звязнай мовы, мыслення. Змест: Паштальён раздае дзецям канверты, у якіх ляжаць карткі з відарысамі персанажаў казкі. Дзеці павінны расказаць урывак з казкі з удзелам гэтых персанажаў. 
